Poszukiwanie niebieskiego absolutu.O sztuce w kolorze blue.

Niebieski przekracza geografię ludzkich możliwości.
Jeśli widzieliście Blue – ostatni film zmarłego na AIDS w 1994 roku Dereka Jarmana, brytyjskiego reżysera, scenarzysty, poety i pisarza, już nigdy nie spojrzycie obojętnie na kolor niebieski.
Blue to jeden z najbardziej kontrowersyjnych i przejmujących obrazów w historii. Trwający 74 minuty film w całości składa się z błękitnego ekranu, wspaniałej, intrygującej muzyki (między innymi Simona Fishera-Turnera, Petera Christophersona, Karola Szymanowskiego, Erika Satie) oraz głosów docierających zza ekranu, które drążą istotę koloru, odkrywają zaskakujące, najróżniejsze skojarzenia, ujawniają tajemnice i opisują stadia choroby umierającego na AIDS, niewidomego na skutek choroby autora. Ostatnim kolorem, który widział Derek Jarman był właśnie niebieski – stąd tytuł filmu.

Derek Jarman. Blue./Hiroshi Sugimoto. Seascape. Źródło: vivianwong.net

Niebieski (błękit) – kolor czystego nieba i głębokiej wody, na widmie optycznym położony jest pomiędzy niebieskofioletowym i zielonym. To jedna z trzech barw podstawowych, na kole barw dopełnia barwę żółtą. Zakres światła niebieskiego ma długość fali od ok. 420 do ok. 490 nm.
W języku staropolskim niebieski oznaczał „przynależny do nieba”, z czasem wyraz ten stał się określeniem barwy niebieskiej, oddającej kolor nieba. W niektórych językach (np. japońskim, koreańskim, tajskim) nie ma osobnych słów określających barwę niebieską i zieloną, a w języku szwedzkim do niedawna używano tego samego słowa na określenie koloru czarnego i niebieskiego. Starożytni Grecy klasyfikowali kolory ze względu na to, czy były one jasne czy ciemne, a nie ze względu na ich odcienie. Greckie słowo ciemnoniebieski (kyaneos) może również oznaczać ciemnozielony, fioletowy, czarny lub brązowy. Słowo określające jasnoniebieski (glaukosa) może oznaczać także jasnozielony, szary lub żółty.
W starożytnym Egipcie niebieski był związany z niebem i boskością. W Rzymie niebieski był kolorem odzieży klasy pracującej, szlachta i bogaci nosili kolory: biały, czarny, czerwony lub fioletowy. Niebieski był kolorem żałoby. Uznawano go również za kolor barbarzyńców. Celtowie i Niemcy barwili twarze na niebiesko, żeby przestraszyć wrogów, a na starość przyciemniali włosy niebieską farbą.
Niebieski jest kolorem najzimniejszym, kojarzącym się z otwartą przestrzenią, wodą, morzem, niebem, chłodem, lodem. Jest pełen symboliki. Oznacza uduchowienie, pokój, higienę, spokój, świeżość, czystość i chłód, lecz również dynamizm, kreatywność i inspirację. Niebieski to także kolor przyjaźni: podarowanie niebieskiego kwiatu symbolizuje duże znaczenie przyjaźni dla obdarowującego. Niebieski bywa też postrzegany jako symbol przywiązania do tradycji. Kolor niebieski pobudza ludzki organizm do produkcji noradrenaliny – hormonu, który uspokaja.
W naszym kręgu kulturowym kolor niebieski jest najczęściej związany z harmonią, wiernością i zaufaniem. W krajach anglosaskich słowo niebieski oznacza smutek, w Niemczech oznacza stan upojenia alkoholowego.
Badania prowadzone w Stanach Zjednoczonych i Europie pokazują, że kolor niebieski jest ulubionym kolorem ponad połowy populacji.Odcienie niebieskiego. Źródło: en.wikipedia.orgNiebieskie pigmenty. Źródło: patternpulp.com

Wśród kolorów używanych w sztuce i dekoracji, a także w języku i literaturze, niebieski pojawił się stosunkowo późno. W malowidłach naskalnych z okresu górnego paleolitu występują czerwienie, czernie, brązy i ochry, ale brak tam niebieskiego. Także, jako barwnik do tkanin, pojawił się długo po czerwonym, ochrze, różowym i fioletowym. Głównie z powodu trudności w pozyskiwaniu dobrych niebieskich barwników i pigmentów i ze względu na ich wysokie ceny. Najwcześniej znane niebieskie barwniki były uzyskiwane z roślin, takich jak urzet barwierski (Isatis tinctoria) w Europie i indygowiec farbiarski (Indigofera tinctoria) w Azji i Afryce, a niebieskie pigmenty uzyskiwano z minerałów, zazwyczaj z lapis lazuli, azurytu lub kobaltu. Obecnie większość niebieskich pigmentów i barwników wytwarza się w procesie chemicznym.
Półszlachetny kamień lapis lazuli, odkryty trzy tysiące lat temu w Afganistanie, eksportowano do wszystkich krajów świata starożytnego. Ze względu na wysokie koszty importu i transportu lapis lazuli, około 2500 roku p.n.e. starożytni Egipcjanie zaczęli produkować własny niebieski pigment, znany jako błękit egipski, otrzymywany przez szlifowanie piasku, wapna, miedzi i sody, i podgrzewanie ich do 800 lub 900 stopni C. Jest on uważany za pierwszy barwnik syntetyczny na świecie.
Naturalna ultramaryna, uzyskiwana metodą szlifowania i oczyszczania lapis lazuli, była najlepszym dostępnym niebieskm barwnikiem w średniowieczu i renesansie. Ze względu na wyskoką cenę, porównywalną do ceny złota, we włoskiej sztuce renesansowej kolorem niebieskim malowano wyłącznie szaty Matki Boskiej.Fra Angelico. Madonna pokorna. 1430. Źródło: en.wikipedia.org

Syntetyczna ultramaryna, wynaleziona w 1826 roku, ma taki sam skład chemiczny jak ultramaryna naturalna. Jest jednak bardziej plastyczna, jej cząstki są mniejsze i zbliżonej wielkości, rozpraszają więc światło bardziej równomiernie.
Azuryt (węglan miedzi) był używany w renesansie jako substytut lapis lazuli. Kolor był jednak niestabilny i z czasem zieleniał.
Cerulean, stworzony z miedzi i tlenku kobaltu, jest wykorzystywany do wytwarzania pigmentu błękitnego, jednak, podobnie jak azuryt, bywa nietrwały i może zmieniać kolor na zielony.
Kobalt był używany od wieków do barwienia szkła i ceramiki. Dzięki niemu uzyskiwano głębokie błekity na witrażach gotyckich katedr i chińskiej porcelanie z okresu dynastii Tang. W 1799 francuski chemik Louis Jacques Thenard, opracował recepturę syntetycznego błękitu kobaltowego, który stał się niezwykle popularny wśród malarzy.
Błękit pruski był jednym z pierwszych kolorów syntetycznych. Stworzono go w Berlinie około 1706 roku, jako substytut lapis lazuli. Jest również stosowany w technice światłodruku i do produkcji kalki.
Roślinny barwnik indygo był mało znany w Europie aż do XV wieku. Jego import do Europy zrewolucjonizował kolorystykę ubrań (m. in. niebieski drelich i dżinsy). Prawie wszystkie produkowane dziś barwniki indygo są syntetyczne.
Najczęściej używany dziś błękit, to opracowany w 1930 roku syntetyczny niebieski ftalocyjaninowy, intensywny kolor szeroko stosowany do wytwarzania niebieskiego tuszu, barwników i pigmentów.Lucio Fontana kontra Yves Klein. Źródło: theredlist.com

Na początku XX wieku wielu artystów doceniło emocjonalną moc błękitu i uczyniło go centralnym elementem własnego malarstwa. Pablo Picasso w niebieskim okresie swojej twórczości (1901-1904) używał prawie wyłącznie odcieni niebieskiego i zielonego, z pominięciem ciepłych kolorów, aby stworzyć w swoich obrazach melancholijny nastrój.Pablo Picasso. Dzieła z okresu niebieskiego. 1901-1904. Źródło: en.wikipedia.org

W Rosji malarz symbolista Paweł Kuzniecow i jego grupa artystyczna Blue Rose (1906-1908) używała odcieni niebieskiego do stworzenia fantastycznej i egzotycznej atmosfery. W Niemczech Wassily Kandinsky i inni rosyjscy emigranci stworzyli grupę artystyczną o nazwie Der Blaue Reiter (Błękitny Jeździec). Używanie przez nich błękitów symbolizowało duchowość i wieczność. Henri Matisse stosował intensywne błękity, aby wyrazić emocje, które chciał przekazać widzom. Matisse pisał: „Błękit przenika twoją duszę”.Paweł Kuziecow. W stepie. Miraż. 1911. Źródło: en.wikipedia.orgHenri Matisse. Rozmowa. 1908-1912. Źródło: en.wikipedia.orgHenri Matisse. Kobieta w błękitnej bluzce. Źródło: en.wikipedia.org

Błękit odegrał również ogromną rolę w twórczości katalońskiego malarza Joana Miró. Wiele z jego prac ma to samo ogromne, niebieskie tło, które miało dla Miró szczególne znaczenie – było symbolem świata kosmicznych marzeń, stanu mentalnej nieważkości, w którym umysł płynął bez jakiegokolwiek celu. Jego niebieski, to kolor surrealistycznej, eterycznej nocy, jedynego miejsca, gdzie sny mogą zaistnieć w pierwotnym, surowym stanie, nietknięte i nieocenzurowane przez świadome, racjonalne myślenie.Joan Miró. Triptych Bleu I, II, III. Źródło: itwonlast.tumblr.comJoan Miró. Błękitne obrazy. Źródło: pinterest.com

W sztuce drugiej połowy XX wieku malarze z nurtu ekspresjonizmu abstrakcyjnego zaczęli używać niebieskiego i innych kolorów w czystej postaci, bez jakiejkolwiek próby przedstawiania czegokolwiek, wyłącznie w celu inspirowania pomysłów i emocji. Mark Rothko zauważył, że kolor był w jego malarstwie tylko instrumentem, jego celem było wyłącznie wyrażanie uczuć ludzkiej tragedii, ekstazy, kary itp..Mark Rothko. No 14. Biel i zieleń na niebieskim obrazie. Źródło: ipaintingsforsale.comMark Rothko. Obrazy w odcieniach niebieskiego. Źródło: pinterest.com

W XX wieku stało się także możliwe stworzenie i opatentowanie własnego koloru niebieskiego. Francuski artysta Yves Klein w swoich poszukiwaniach kolorystycznych dążył do wizualnego efektu czystego pigmentu, lecz suchy pigment nałożony bezpośrednio na obraz pozbawiony był blasku, na którym bardzo zależało artyście. Pragnął uzyskać taki kolor, który umożliwiłby odbiorcy dostrzeżenie w jego pracach pierwiastka boskości. Po latach poszukiwania formuły osiągnął sukces. Z pomocą francuskiego dystrybutora farby, Edwarda Adama, stworzył specjalny błękit o nazwie IKB (International Klein Blue) czyli Międzynarodowy Błękit Kleina. Został on wykonany z ultramaryny syntetycznej w połączeniu z żywicą Rhodopa, co dało mu szczególnie genialny kolor. Powstawały powierzchnie o lekkim połysku, sprawiające wrażenie podwójnej ekspozycji. Aksamitne powierzchnie monochromów Kleina sprawiają poczucie niebieskiego absolutu, a uzyskaną ultramarynę artysta nazywał najbardziej doskonałym wyrazem niebieskości. Dla Kleina uzyskany efekt IKB był czymś więcej niż tylko kolorem. Używanie ultramaryny było dla niego wyrazem powszechnego poczucia przestrzeni. W 1957 roku Klein zorganizował w mediolańskiej galerii Appolinare wystawę Proklamacja Niebieskiej Epoki, która okazała się ogromnym sukcesem. Niebieskie monochromy pokazano także w Paryżu, Düsseldorfie i Londynie. Obrazy Kleina wywoływały najróżniejsze reakcje, od zgorszenia i pogardy po podziw i absolutny entuzjazm. Artysta doprowadził tym samym współczynnik koloru w sztuce do poziomu absolutnego.Yves Klein. Hill 60. Źródło: drawdrawdraw.comYves Klein. Dying. Źródło: wikiart.orgYves Klein. 56/365+1. Źródło: flickr.comYves Klein. Nike z Samotraki. Źródło: darksilenceinsuburbia.tumblr.comYves Klein. Blue. 1960. Źródło: vjeranski.tumblr.comYves Klein. Venus. Źródło: Catherine LaurentYves Klein. Anthropometry Performance. 1960. Źródło: anothermag.com

Mediolańska wystawa Kleina była pierwszą ekspozycją dzieł sztuki wykonanych przy użyciu jednego koloru. Jednym z kupców niebieskich obrazów był włoski rzeźbiarz Lucio Fontana. Także malarz Pierro Manzoni był pod wpływem niebieskiej epoki Kleina. Pokaz prac Kleina w Mediolanie niewątpliwie zmienił w wielu środowiskach dotychczasowe spojrzenie na sztukę i stał się inspiracją dla calej grupy włoskich artystów tworzących w drugiej połowie XX wieku, jak Enrico Castellani, Lucio Fontana, Pierro Manzoni, Agostino Bonalumi, Mino Argento i inni. Pod wpływem Kleina pozostawały też niemiecka grupa Zero oraz jej holenderska siostra Nul-movement.Lucio Fontana. Concetto Spaziale. Lata 60′. Źródło: pinterest.comEnrico Castellani. Superficie blu. Lata 70′. Źródło: pinterest.comAgostino Bonalumi. Azzurro. 1966-1970. Źródło: pinterest.comSergio Camargo. Construction Bleu. 1963. Źródło: pinterest.com

Kariera błękitu w sztuce nie skończyła się w XX wieku. Niebieski, jako kolor pełen bogatej symboliki, jest często wykorzystywany w instalacjach i akcjach performatywnych. Ciekawy projekt stworzył artysta Konstantin Dimopoulos w Vancouver. Pomalował na niebiesko żywe drzewa, by zwrócić uwagę na globalne wylesianie i znaczenie drzew, jako płuc naszego świata. Dimopoulos zastosował biologicznie bezpieczną i całkowicie biodegradowalną farbę wodną, która będzie powoli znikać, tworząc rozwijające się dzieło sztuki, kiedy drzewa będą powracać do swoich naturalnych form.Konstantin Dimopoulos. Blue tree project. Źródło: plentyofcolour.comInstalacje. Źródło: pinterest.com

Niebieski jest także kolorem chętnie stosowanym przez wielu współczesnych rzeźbiarzy, choć dawniej był to kolor zupełnie nieprzystający do rzeźby. Więcej niebieskich dzieł sztuki można obejrzeć na naszym profilu na Pintereście: http://www.pinterest.com/furgaleria/blues/.Anish Kapoor. Rzeźby. Źródło: pinterest.comRupprecht Geiger. Gerundetes Blau. Źródło: commons.wikimedia.orgXavier Veilhan. Niebieskie rzeźby. Źródło: pinterest.comLouise Bourgeois. Blue Days. 1996. Źródło: pinterest.comJeff Koons. Niebieskie rzeźby. Źródło: artblart.comHenk Visch. Ships at sea. 2008. Źródło: henkvisch.nl/Marijke de Goey. The Mermaid. 1999. Źródło: gibbsfarm.org.nz

Z filmu Blue Dereka Jarmana z 1993 roku:
Pandemonium obrazu: błękit. Z głębi swego serca módl się o wyzwolenie od obrazu. Obraz jest więzieniem duszy. 

Joanna Furgalińska